ڕێنمایی تەواو بۆ دایک و باوکان
گرنگی تێگەیشتن لە گەشەسەندنی دەروونی منداڵان
گەشەسەندنی دەروونی منداڵان و هەرزەکاران یەکێکە لە گرنگترین بوارەکانی دەروونناسی کە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر داهاتووی تاک و کۆمەڵگا هەیە. ئەم بوارە تایبەتە بە لێکۆڵینەوە و تێگەیشتن لە شێوازی گۆڕان و پەرەسەندنی مێشک، دڵ، کۆمەڵایەتی و ڕەفتاری منداڵان لە تەمەنی لەدایکبوونەوە هەتا کۆتایی قۆناغی هەرزەکاری.
ئەم مقاڵەیە بە شێوەیەکی زانستی و پراکتیکی ڕوونکردنەوەیەکی تەواو پێشکەش دەکات لەسەر تەواوی قۆناغەکانی گەشەسەندنی دەروونی، کێشە باوەکان، نیشانەکانی ئاگاداری و چۆنیەتی بەدەستهێنانی یارمەتی تایبەتمەند. ئامانج ئەوەیە کە دایک و باوکان، مامۆستایان و هەموو ئەوانەی لەگەڵ منداڵان کاردەکەن بتوانن تێگەیشتنێکی قووڵتر بەدەست بهێنن لەم بوارە گرنگەدا.
قۆناغە سەرەکییەکانی گەشەسەندنی دەروونی منداڵان
قۆناغی منداڵی (٠-٢ ساڵ): بنەڕەتی پەیوەندی و متمانە
قۆناغی منداڵی یان تەمەنی زۆر بچووکی یەکەمین و گرنگترین قۆناغە لە گەشەسەندنی دەروونی مرۆڤدا. لەم قۆناغەدا منداڵ بە شێوەیەکی خێرا فێری جیهانی دەوروبەری دەبێت و بنەڕەتی پەیوەندی مرۆیی دادەمەزرێنێت. یەکێک لە گرنگترین پێداویستیەکان لەم تەمەنەدا دروستکردنی پەیوەندی پارێزراو (Secure Attachment) لەگەڵ دایک و باوک یان چاودێری سەرەکییە.
منداڵان لەم قۆناغەدا بە شێوەیەکی سروشتی هەست و سۆزی خۆیان دەردەبڕن لە ڕێگەی گریان، خەندە، دەنگی جۆراوجۆر و دواtr جولەی لەش. ئەم دەربڕینانە ئامرازی سەرەکین بۆ گەیاندنی پێداویستی و هەست بە دایک و باوک. گرنگە کە دایک و باوکان بە شێوەیەکی هەستیار و خێرا وەڵامی ئەم دەربڕینانە بدەنەوە تا منداڵ هەستی متمانە و پارێزراوی بەدەست بهێنێت.
لەم قۆناغەشدا منداڵان دەست دەکەن بە فێربوونی زمان و گەشەکردنی توانای مەعریفی. ئەوان یەکەم وشەکانیان دەڵێن، یەکەم هەنگاوەکانیان هەڵدەگرن و دەست دەکەن بە گەڕان و کۆنترۆڵکردنی ژینگەکەیان. هەموو ئەم پەرەسەندنانە پشت بە پشتگیری بەردەوام و خۆشەویستی دایک و باوک دەبەستن.
قۆناغی منداڵی پێش قوتابخانە (٢-٥ ساڵ): گەشەپێدانی شەخسیەت و خودی
لە تەمەنی دوو بۆ پێنج ساڵیدا، منداڵان تێپەڕبوونێکی بەرچاو دەکەن لە گەشەسەندنی دەروونی و کۆمەڵایەتی. لەم قۆناغەدا ئەوان دەست دەکەن بە گەشەپێدانی هەستی خودی و شەخسیەتی تایبەت. منداڵان فێری دەبن کە خۆیان وەک کەسایەتی سەربەخۆ و جیاواز لە کەسانی تر ببینن، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکیە بۆ دەستپێکی گەشەسەندنی شەخسیەت.
لەم قۆناغەدا منداڵان زۆرجار دوو ڕەفتاری جیاوازیان پیشان دەدات: لەیەکلایەنەوە ویستی سەربەخۆیی و دوورکەوتنەوە لە دایک و باوک، لەلایەکی ترەوەش هێشتا پێویستیان بە پشتگیری و ئاسوودەیی دایک و باوکانە. ئەم جیاوازییە سروشتییە و بەشێکی گرنگە لە پڕۆسەی گەشەسەندن.
یاری و چالاکی خەیاڵی ڕۆڵی زۆر گرنگیان هەیە لەم تەمەنەدا. لە ڕێگەی یاریەوە منداڵان فێری توانا کۆمەڵایەتیەکان دەبن، فێری هاوبەشکردن دەبن، توانای چارەسەرکردنی کێشەیان گەشە دەکات و خەیاڵیان پەرە دەسێنێت. هەروەها لە ڕێگەی یارییەوە منداڵان ڕۆڵی جیاوازی کۆمەڵایەتی تاقی دەکەنەوە و فێری ریزگرتن لە یاسا و کانونەکان دەبن.
قۆناغی منداڵی قوتابخانە (٦-١٢ ساڵ): گەشەسەندنی مەعریفی و کۆمەڵایەتی
قۆناغی منداڵی قوتابخانە دوای کەوتنە قوتابخانە دەست پێ دەکات و هەتا کۆتایی قۆناغی سەرەتایی درێژە دەکێشێت. ئەم قۆناغە تایبەتە بە گەشەسەندنی بەهێز لە بواری مەعریفی، کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی. منداڵان لەم تەمەنەدا توانای بیرکردنەوەی منتقی و ڕێکخراویان زۆر باش دەبێت، دەتوانن کێشە ساکارەکان چارەسەر بکەن و زانیاری نوێ بە شێوەیەکی سیستماتیک فێربن.
لە بواری کۆمەڵایەتیشدا، ئەم تەمەنە زۆر گرنگە بۆ گەشەپێدانی هاوڕێیەتی و فێربوونی توانا کۆمەڵایەتیەکان. منداڵان فێری دەبن لەگەڵ هەمتەمەنەکانیان کارکردن بکەن، ڕێز لە یەکتر بگرن و کێشەکانیان بە شێوەی مامناوەند چارەسەر بکەن. هەروەها لەم قۆناغەدا منداڵان دەست دەکەن بە گەشەپێدانی بیرکردنەوەی ئەخلاقی و تێگەیشتن لە چەمکی دروست و هەڵە.
نمرەی قوتابخانە و سەرکەوتن لە خوێندن کاریگەری گەورەی لەسەر خۆباوەڕی منداڵ هەیە. ئەو منداڵانەی سەرکەوتوو دەبن هەستی شایستەیی و توانایان بەهێز دەبێت، بەڵام ئەوانەی ناکامی دەبینن ڕەنگە هەستی کەم خۆباوەڕی و نائومێدی تێیاندا بەهێز ببێت.
قۆناغی هەرزەکاری (١٣-١٨ ساڵ): گۆڕانکاری و گەڕان بەدوای ناسنامەدا
قۆناغی هەرزەکاری یەکێکە لە پڕ کێشە و پڕ گۆڕانکارترین قۆناغەکانی گەشەسەندنی مرۆڤ. لەم تەمەنەدا هەرزەکاران گۆڕانکاری بەرچاویان لە جەستە، مێشک، هۆرمۆن و کۆمەڵایەتیدا ڕوودەدات. ئەم گۆڕانکاریانە وا دەکات هەرزەکاران هەست بە تێکچوون، نائارامی و گاهی ناهاوسەنگی بکەن.
یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکانی ئەم قۆناغە گەڕان بەدوای ناسنامەی تاکە یان (Identity Formation). هەرزەکاران پرسیاری “من کێم؟” و “چی دەمەوێت لە ژیان؟” زۆرجار لە مێشکیاندا هەڵدەگەڕێتەوە. ئەوان هەوڵی جیاکردنەوەی خۆیان لە دایک و باوک دەدەن و دەیانەوێت ناسنامەی تایبەت بۆ خۆیان دروست بکەن.
پەیوەندی لەگەڵ هاوتەمەنان لەم قۆناغەدا زۆر گرنگ دەبێت و کاریگەری زیاتر لە دایک و باوک هەیە. هەرزەکاران زۆرجار بەدوای پەسەندکردن و قبوڵکردنی هاوتەمەنەکانیاندا دەگەڕێن و ئامادەن ڕیسک هەڵگرن بۆ ئەوەی بە گرووپ بگونجێن. ئەمە دەکرێت هەمان کات هەم ئەرێنی و هەم نەرێنی بێت.
نیشانەکانی گەشەسەندنی تەندروست لە منداڵان
نیشانەکانی گەشەسەندنی هەستی تەندروست
گەشەسەندنی هەستی تەندروست لە منداڵاندا بە چەندین نیشانە دەناسرێتەوە کە گرنگە دایک و باوکان ئاگاداریان لێ بن. منداڵی بە گەشەسەندنی هەستی باش دەتوانێت هەستەکانی خۆی بە شێوەی گونجاو دەربڕێت، کۆنترۆڵی لەسەر ڕەفتارەکانی هەبێت و لەگەڵ کەسانی تر پەیوەندی باش دامەزرێنێت.
منداڵان لە تەمەنی جیاوازدا دەبێت بتوانن هەستەکانی خۆیان ناسێنن و ناویان لێ بنێن. منداڵی پێنج ساڵ بۆ نموونە دەبێت بتوانێت جیاوازی نێوان دڵەڕاوکێ، تورەیی و خەمۆکی بکات. هەروەها دەبێت بتوانێت ئەو کارانە ئەنجام بدات کە هەستی باشی پێ دەبێت و دووری لە ئەو کارانە بکەوێتەوە کە هەستی خراپی تێدا دەبێت.
منداڵی بە گەشەسەندنی هەستی باش هەروەها دەتوانێت لەگەڵ کەسانی تر هاوخەمی نیشان بدات. ئەوان تێدەگەن کە کەسانی تر هەستی جیاوازیان هەیە و هەوڵی ئەوە دەدەن یارمەتی و دڵنەوایی بدەن. ئەم توانایە زۆر گرنگە بۆ گەشەپێدانی پەیوەندی کۆمەڵایەتی سەرکەوتوو لە ئێستا و داهاتوودا.
نیشانەکانی گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی تەندروست
گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی تەندروست واتە منداڵ بتوانێت پەیوەندی باش لەگەڵ کەسانی تر دامەزرێنێت، ڕێزی یەکتر بگرێت و بە شێوەی کاریگەر لەنێو گروپدا کار بکات. منداڵی بە گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی باش حەز بە یاری لەگەڵ منداڵانی تر دەکات، دەتوانێت هاوکاری بکات، هاوبەشکردن فێربێت و ڕێزی یاسا و ڕێنماییەکان بگرێت.
لە قۆناغی پێش قوتابخانەدا، منداڵان دەبێت بتوانن یاری هاوگروپی بکەن، نۆبەتیان ڕەچاو بکات و کێشە ساکارەکان بە شێوەی قسەکردن چارەسەر بکەن لە جیاتی توندوتیژی. لە قۆناغی قوتابخانەدا دەبێت بتوانن هاوڕێیەتی نزیک دامەزرێنن، لە چالاکی گروپیدا بەشداری بکەن و ڕێز لە جیاوازی و بۆچوونی کەسانی تر بگرن.
هەرزەکارانیش دەبێت بتوانن پەیوەندی ڕێزدارانە و بە متمانەیان لەگەڵ هاوتەمەنان و گەورەکان هەبێت، لە کۆمەڵگادا بە شێوەی ئەرێنی بەشدارī بکەن و بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی لە ئەستۆ بگرن.
کێشە دەروونییە باوەکان لە منداڵان و هەرزەکاراندا
خەمۆکی و دڵگرانی لە منداڵان
خەمۆکی لە منداڵان و هەرزەکاراندا کێشەیەکی زۆر جددی و بەرفراوانە کە ناکرێت پشتگوێ بخرێت. هەرچەندە زۆرجار وا دەچین کە منداڵان ناتوانن خەمۆکی ڕاستەقینەیان هەبێت، بەڵام ئەم بەڵگانەی زانستی پێچەوانەی ئەمە دەسەلمێنن. خەمۆکی لە منداڵاندا دەکرێت هەمان ئاستی جددی و کاریگەری وەک لە گەورەکاندا هەبێت.
نیشانەکانی خەمۆکی لە منداڵان دەکرێت لە گەورەکان جیاواز بێت. لە جیاتی دڵگرانی ئاشکرا، منداڵان ڕەنگە زیاتر تووڕەیی، بێ ئیشتها، کێشەی نوستن، کەمی وزە، کەمی خەیاڵ لە چالاکیەکان، هەستی بێ نرخی و کەمی تەرکیز نیشان بدەن. لە منداڵانی بچووکدا، خەمۆکی دەکرێت وەک گەڕانەوە بۆ ڕەفتاری پێشووتر (ئیتکردن دوای ڕاهێنان، نەخۆشی زیاتر) یان تێکچوونی گشتی نیشان بدات.
گرنگە کە دایک و باوک و مامۆستایان ئەم نیشانانە بە جددی وەربگرن و یارمەتی پسپۆری بەدوابکەون. خەمۆکی چارەسەرکراو نییەکان لە منداڵیدا دەکرێت کاریگەری درێژخایەنی لەسەر گەشەسەندن و سەرکەوتن لە ئێستا و داهاتوودا هەبێت.
دۆخی نائارامی و تۆقین
دۆخی نائارامی و تۆقین لە منداڵان و هەرزەکاراندا زۆر باوە. نائارامی سروشتی کە وەکو وەڵامی بۆ دۆخی مەترسیدار یان نامۆ دەردەکەوێت، ئاساییە و یارمەتیدەرە. بەڵام کاتێک نائارامی زۆر بەهێز بێت، درێژخایەن بێت یان بێ هۆکاری ڕوون ڕووبدات، دەکرێت بە کێشەی دەروونی بژمار بکرێت.
لە منداڵانی بچووکدا، نائارامی دەکرێت وەک ترسی جیابوونەوە لە دایک و باوک، ترسی لە تاریکی، ترسی لە چوونە قوتابخانە یان ترسی لە دۆخی کۆمەڵایەتی نوێ نیشان بدات. لە منداڵانی گەورەتردا، دەکرێت وەک ترسی ئیمتحان، ترسی کۆمەڵایەتی یان دۆخی نائارامی گشتی دەربکەوێت.
هەرزەکارانیش زۆرجار نائارامی تایبەت بە ئەم تەمەنەیان هەیە کە پەیوەستە بە گۆڕانکاری جەستەیی و هۆرمۆنی، پرسە هاوتەمەنەکان، فشاری ئەدایی قوتابخانە و نیگەرانی لەسەر داهاتوو. نائارامی لە هەرزەکاراندا دەکرێت وەک دۆخی نائارامی کۆمەڵایەتی، نائارامی ئیمتحان یان دۆخی پانیک دەربکەوێت.
کێشەکانی تەرکیز (ADHD)
کێشەکانی تەرکیز و زیادەچوونی چالاکی (ADHD) یەکێکە لە باوترین کێشە دەروونیەکانی منداڵان. ئەم کێشەیە سێ جۆری سەرەکی هەیە: زیادەچوونی تەرکیز (نەتوانین وردبوونەوە و تەرکیز), زیادەچوونی چالاکی و کەمی ڕاگرتنەوە (نەتوانین وەستان و بیرکردنەوە پێش ڕەفتار), یان تێکەڵەی هەردووکیان.
منداڵانی خاوەن ADHD زۆرجار کێشەیان لە گوێگرتنی ڕاسپاردەکان هەیە، نابن کارەکانیان تەواو بکەن، وایە وەک ئامانجیان لە بنی ڕەق بێت، یان زۆر پڕچالاکیان و نابن بێدەنگ دانیشن. ئەم نیشانانە دەبێت لە چەند شوێن و دۆخی جیاوازدا (ماڵەوە و قوتابخانە) نیشان بدرێت و بۆ ماوەی کەمتر لە شەش مانگ بەردەوام بێت.
ADHD کاریگەری کەم لەسەر ئەدای قوتابخانە، پەیوەندی هاوتەمەنان و خۆباوەڕی منداڵ هەیە. بەڵام لەگەڵ چارەسەری گونجاو کە تێکەڵەی دەرمان، دەروونناسی ڕەفتاری و گۆڕینی ژینگەیە، منداڵان دەتوانن بە سەرکەوتوویی کارکردن بکەن.
چارەسەری دەروونی تایبەت بە منداڵان و هەرزەکاران
چارەسەری یاری (Play Therapy)
چارەسەری یاری یەکێکە لە کاریگەرترین ڕێگاکانی چارەسەری منداڵان. ئەم جۆرە چارەسەریە پشت بە ئەو ڕاستییە دەبەستێت کە یاری زمانی سروشتی منداڵانە و لە ڕێگەی یاریەوە ئەوان بەترین شێوە خۆیان دەردەبڕن و کێشەکانیان چارەسەر دەکەن.
لە چارەسەری یاریدا، منداڵ لە ژوورێکی تایبەت کە پڕ لە یاریگا جۆراوجۆرە (بوک، ئۆتۆمبێل، مۆڵەت، خانووچکە، ڕەنگ و کاغەز)، ئازادە کە هەر یارییەک بەدڵی خۆی بکات. پسپۆری چارەسەری یاری بە شاردنەوە و بەبێ دەستوەردان سەیری ڕەفتار و یاری منداڵ دەکات، هەندێک جار بەشدارە و هەندێک جار رێنمایی ساکار دەدات.
لە ڕێگەی یاریەوە منداڵان دەتوانن هەست و بیرۆکەکانیان دەربڕن کە ناتوانن بە وشە دەربڕن، شوێنەوارەکانی ترسناکی ژیان دووبارە بکەنەوە و لەسەری زاڵ بن، تەحەممولی کۆنترۆڵ فێربن و متمانە بە خۆیان بەهێز بکەنەوە. چارەسەری یاری بۆ منداڵانی ٣-١٢ ساڵ زۆر سوودبەخشە و دەکرێت بۆ چارەسەری جۆراوجۆر کێشە بەکار بهێنرێت وەک خەمۆکی، نائارامی، ترس، تووڕەیی و ئەزموونی ترامایی.
چارەسەری مێشکی-ڕەفتاری (CBT) بۆ هەرزەکاران
چارەسەری مێشکی-ڕەفتاری یەکێکە لە باشترین و کاریگەرترین جۆرەکانی چارەسەری دەروونی بۆ هەرزەکاران و منداڵانی گەورەتر. ئەم چارەسەریە پشت بە ئەو بناغەیە دەبەستێت کە هەست، بیروباوەڕ و ڕەفتار پەیوەستی نزیکیان لەگەڵ یەکترەوە هەیە و گۆڕینی یەکێکیان کاریگەری لەسەر ئەوانی ترە.
لە CBT دا، هەرزەکاران فێری دەبن کە بیروباوەڕە نەرێنیەکانیان (وەک “هەموو کەسێک ڕقی لە من دەبێتەوە” یان “من هەرگیز سەرکەوتوو نابم”) ناسێنن، ئەم بیرانە چەندە ڕاست و منطقین هەڵبسەنگێنن، و بیروباوەڕی ڕێکتر و ڕاستەقینەتریان جێگەی ئەوان بکەنەوە. هەروەها فێری ستراتژی جیاواز دەبن بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ دۆخی قورس و کۆنترۆڵکردنی هەستی نەرێنی.
CBT بەتایبەتی بۆ چارەسەری خەمۆکی، نائارامی، ترس و کێشەکانی ڕەفتاری لە هەرزەکاراندا زۆر کاریگەرە. درێژایی چارەسەری بەگشتی لە نێوان ١٢-٢٠ دانیشتن دەبێت، بەڵام ئەویش بەپێی قورسایی کێشەکە جیاواز دەبێت.
چارەسەری خێزان و ڕاوێژکاری دایک و باوک
چارەسەری خێزان و ڕاوێژکاری دایک و باوک ڕۆڵی زۆر گرنگیان هەیە لە چارەسەری کێشە دەروونیەکانی منداڵان و هەرزەکاران. زۆرجار کێشەکانی منداڵان تەنها کێشەی تاکی نین، بەڵکوو هەموو خێزانەکە کاریگەر دەکەن و هەموویان پێویستیان بە پشتگیری هەیە.
لە ڕاوێژکاری دایک و باوکدا، دایک و باوک فێری ستراتژی باشتر دەبن بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ منداڵەکانیان، ڕێگای کاریگەری بەڕێوەبردنی ڕەفتار، چۆنیەتی دامەزراندنی سنوور و ڕێنماییی گونجاو، و چۆنیەتی پشتگیریکردنی گەشەسەندنی هەستی و کۆمەڵایەتی منداڵەکانیان.
چارەسەری خێزان هەموو ئەندامانی خێزان کۆدەکاتەوە بۆ ئەوەی لەسەر کێشەکان کار بکەن، پەیوەندی نێوان ئەندامەکان باشتر بکەن، و ستراتژی هاوبەش بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ کێشەکان دابڕێژن. ئەم جۆرە چارەسەریە بەتایبەتی بۆ کێشەکانی ڕەفتاری، کێشەی خوارن، ئەزموونی ترامایی خێزانی، و دۆخە قورسەکانی ژیان زۆر سوودبەخشە.
ڕۆڵی خێزان لە پشتگیری گەشەسەندنی تەندروست
دروستکردنی ژینگەی پارێزراو و پشتگیریکار
خێزان یەکەمین و گرنگترین ژینگەیە بۆ گەشەسەندنی منداڵان. دروستکردنی ژینگەی پارێزراو واتە منداڵ هەست بە ئاسایشی جەستەیی و دەروونی دەکات، دەزانێت کە خۆشی دەوێت و پشتگیری دەکرێت، و متمانەی هەیە کە پێداویستیەکانی دابین دەکرێن.
ئەم ژینگە پارێزراوە چەندین بەش لەخۆ دەگرێت: پارێزگاری جەستەیی (ماڵی پارێزراو، خواردنی تەندروست، چاودێری تەندروستی)، پارێزگاری دەروونی (بێبوون لە توندوتیژی، قسە قورس، ڕەفتاری ناشیرین)، و ئاسایشی هەستی (خۆشەویستی دەربڕین، گوێگرتن بە خەم و شادی منداڵ، پشتگیری لە کاتی قورسایی).
خێزانەکانی پشتگیریکار هەروەها ڕێنمایی ڕوون و جەخت دەدەن بۆ ڕەفتاری چاوەڕوانکراو، سنوور و یاسای گونجاویان هەیە، و بە شێوەی یەکگرتوو لەگەڵ یەکتر کار دەکەن. ئەوان منداڵان هاندەدەن کە شت نوێ تاقی بکەنەوە، بە هەڵەکانیانەوە فێربن، و متمانە بە توانای خۆیان هەبێت.
پەروەردەی ئەرێنی و دامەزراندنی سنوور
پەروەردەی ئەرێنی واتە دایک و باوک بە شێوەی گەرمی و پشتگیری لەگەڵ سنوور و ڕێنمایی ڕوون. ئەم جۆرە پەروەردەیە لە لایەک خۆشەویستی، ڕێز و پشتگیری پیشان دەدات، لە لایەکی ترەوەش چاوەڕوانی ڕوون و سنووری گونجاویان هەیە.
دایک و باوکی ئەرێنی گوێ لە منداڵەکانیان دەگرن، بۆچوونیان بە گرنگ دەزانن، و ڕێنمایی و پشتگیریان بۆ دابین دەکەن. ئەوان لە هەمان کاتدا سنووری ڕوون دادەنێن، یاسای گونجاوی ماڵەوەیان هەیە، و چاوەڕوانیان لە منداڵ هەیە کە بەرپرسیارێتی هەڵبگرێت.
کاتێک منداڵان سنوور دەبڕن، دایک و باوکی ئەرێنی بە شێوەی هێمن و ڕێکوپێک مامەڵە دەکەن. ئەوان لە جیاتی سزاکردنی سەخت یان هەڕەشە، زیاتر جەخت لەسەر ئامۆژگاری و فێرکردنی ڕەفتاری باشتر دەکەنەوە. ئەم جۆرە پەروەردەیە یارمەتی منداڵان دەدات کە خودی بەهێز و ڕەفتاری بەرپرسیارانەیان پەرە بسێنن.
نیشانەکانی پێویستی بە یارمەتی پسپۆرانە
کێشە ڕەفتاریەکان
کێشە ڕەفتاریەکان کە دەبێت دایک و باوک ئاگاداریان لێ بن شتانی وەک تووڕەیی زۆر یان درێژخایەن، دەستدرێژی، ڕەفتاری تەحەدا، ناگوێرانی بە یاسا و ڕێنمایی، و ڕەفتاری زیانبەخشی بەرامبەر خۆی یان کەسانی تر. ئەو ڕەفتارانەی کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی ڕۆژانەی منداڵ، پەیوەندی خێزانی یان ئەدای قوتابخانە هەیە، پێویستی بە هەڵسەنگاندن و چارەسەری تایبەتمەندیان هەیە.
نیشانەکانی ترسناک لەگەڵ ڕەفتاردا شتانی وەک دوپاتکردنەوەی ڕەفتاری توندوتیژانە، نیشاندانی بیروبۆچوونی زیانبەخشی بەرامبەر خۆی یان کەسانی تر، بەکارهێنانی مادە بەسەرهاتەکان، یان ڕەفتاری سێکسی نەگونجاو. ئەم جۆرە ڕەفتارانە پێویستی بە دەستوەردانی خێراو و پسپۆرانەیان هەیە.
گۆڕانی بەرچاو لە ڕەفتار یان کەسایەتی
گۆڕانکاری سروشتی لە گەشەسەندنی منداڵان ئاساییە، بەڵام گۆڕانی لەناکاو و بەرچاوی کەسایەتی دەکرێت نیشانەی کێشەی زێدە بێت. ئەمە شتانی وەک کەمبوونەوەی بەرچاوی چالاکی کۆمەڵایەتی، گۆڕانی کەسایەتی لە کۆمەڵایەتییەوە بۆ گۆشەگیری، دەرکەوتنی ڕەفتاری نوێ و نەگونجاو، یان لە دەستدانی ئارەزوو بۆ چالاکیەکانی پێشووتر لەخۆ دەگرێت.
هەروەها گۆڕانی بەرچاو لە خەوکردن (زیادە خەوتن یان بێخەوی)، خواردن (بەزیادە خواردن یان کەم خواردن)، ئەنەرجی (بێهێزی یان نائارامی زیاد), و خولیا دەکرێت ئاگادارکەرەوە بێت. کاتێک ئەم گۆڕانانە لەگەڵ نیشانەی ترەوە تێکەڵ دەبن، گرنگە کە هەڵسەنگاندنی تایبەتمەند ئەنجام بدرێت.
کاریگەری لەسەر ڕۆژانەی ژیان
یەکێک لە گرنگترین پێوەرەکان بۆ بڕیاردان لەسەر پێویستی بە یارمەتی پسپۆرانە ئەوەیە کە کێشەکان چەندە کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانەی منداڵ هەیە. ئەمە شتانی وەک کەمبوونەوەی بەرچاوی نمرە لە قوتابخانە، کێشە لەگەڵ مامۆستا یان هاوپۆلەکان، کێشە لەگەڵ یارییەکان یان چالاکی وەرزشی، کێشە لە ماڵەوە لەگەڵ دایک و باوک یان برا و خوشکەکان لەخۆ دەگرێت.
کاتێک منداڵ یان هەرزەکار ناتوانێت ئەو کارانە ئەنجام بدات کە پێشتر بە ئاسانی ئەیکرد، یان کاتێک کێشەکان کاریگەری لەسەر چەندین بواری ژیان هەیە، ئەوا کاتی ئەوە هاتووە کە یارمەتی تایبەتمەند بەدوا بکەوین. زووتر داخل بوون یارمەتیدەرە و دەکرێت ڕێگری لە گەورەبوونی کێشەکان بکات.
چۆنیەتی بەدەستهێنانی چارەسەری گونجاو
گرنگی هەڵسەنگاندنی زانستی
یەکەم هەنگاو بۆ بەدەستهێنانی چارەسەری گونجاو ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنی تەواو و زانستیە. ئەم هەڵسەنگاندنە دەبێت لەلایەن پسپۆری شارەزا لە دەروونناسی منداڵان و هەرزەکارانەوە ئەنجام بدرێت. هەڵسەنگاندن تەنها قسەکردن لەگەڵ منداڵ نییە، بەڵکوو بەکارهێنانی تاقیکاری دەروونناسی، چاوپێکەوتنی بەرفراوان، و کۆکردنەوەی زانیاری لە سەرچاوەی جیاوازەوە لەخۆ دەگرێت.
ئەم هەڵسەنگاندنە شتانی وەک مێژووی گەشەسەندنی منداڵ، مێژووی تەندروستی، مێژووی خێزان، تاقیکاری دەروونناسی (تاقیکردنەوەی زیرەکی، تاقیکردنەوەی ڕەفتار، هەڵسەنگاندنی هەست), سەیرکردنی ڕەفتار، و قسەکردن لەگەڵ دایک و باوک، مامۆستا و کەسانی گرنگی تری ژیانی منداڵ لەخۆ دەگرێت.
ئەنجامی ئەم هەڵسەنگاندنە ڕاپۆرتێکی تەواوە کە تیایدا دۆخی ئێستای منداڵ، هەر کێشەیەکی دیاریکراو، خاڵە بەهێزەکان، و پەسەندکراوی چارەسەری باس دەکرێت. ئەم ڕاپۆرتە بنەماکە بۆ دابڕیاندنی پلانی چارەسەری تایبەتمەند.
جۆرەکانی چارەسەری بەردەست
لەدوای هەڵسەنگاندنی تەواو، چەندین جۆر چارەسەری بەردەستن. چارەسەری تاک، کە منداڵ یان هەرزەکار تەنها لەگەڵ پسپۆر کار دەکات، یەکێکە لە باوترین جۆرەکان. ئەمە شتانی وەک چارەسەری یاری، CBT، یان جۆرەکانی تری چارەسەری قسەکردن لەخۆ دەگرێت.
چارەسەری گروپی، کە منداڵ یان هەرزەکار لەگەڵ کەسانی هاوتەمەنی ترەوە کە کێشەی هاوشێوەیان هەیە لە چارەسەریدا بەشدار دەبێت، جۆرێکی تری کاریگەرە. ئەم جۆرە چارەسەریە بەتایبەتی بۆ کێشەی کۆمەڵایەتی، کێشەی خۆباوەڕ، و فێربوونی توانا کۆمەڵایەتیەکان سوودبەخشە.
چارەسەری خێزانی، ڕاوێژکاری دایک و باوک، و ڕاوێژکاری قوتابخانە جۆرەکانی تری پشتگیرین کە دەکرێت لەگەڵ چارەسەری سەرەکیدا بەکار بهێنرێن. لە هەندێک حاڵەتدا، وەک کێشەی ADHD، خەمۆکی یان نائارامی گەورە، دەکرێت پێویست بێت کە دەرمانیش بەکار بهێنرێت.
گرنگی بەشداری خێزان لە پڕۆسەی چارەسەری
بەشداری چالاکانەی خێزان لە پڕۆسەی چارەسەری زۆر گرنگە و دەکرێت جیاوازی بکات لەنێوان سەرکەوتن و شکست. ئەمە واتا نییە کە دایک و باوک لە هەموو دانیشتنەکانی چارەسەری ئامادە بن، بەڵکوو واتا ئەوەیە کە ئەوان بە شێوەی بەردەوام لەگەڵ پسپۆری چارەسەری پەیوەندیدا بن و ئەو ستراتژیانە کە لە چارەسەریدا فێردەکرێن لە ماڵەوەش بەکاری بهێنن.
دایک و باوک دەتوانن یارمەتی فراوان بدەن بە دابینکردنی زانیاری لەسەر مێژووی منداڵ، چاوپێکەوتنی ڕەفتار لە ماڵەوە، و جێبەجێکردنی ڕاوێژەکانی پسپۆر لە ژینگەی ماڵەوەدا. هەروەها ئەوان پێویستە کە فێری ستراتژی نوێ بن بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ منداڵ، بەڕێوەبردنی کێشە ڕەفتاریەکان، و پشتگیریکردنی پێشکەوتنی چارەسەری.
پێشگیری لە کێشە دەروونیەکان
دروستکردنی بنکەی قایم لە سەرەتای ژیانەوە
پێشگیری لە کێشە دەروونیەکان لە قۆناغەکانی سەرەتای ژیان دەست پێ دەکات. دایک و باوک کە پەیوەندی پارێزراو و بە خۆشەویستی لەگەڵ منداڵەکانیان دامەزرێنن، بنکەیەکی قایم دادەنێن کە منداڵ بتوانێت بەسەریدا بنیاتی دەروونی تەندروستی خۆی دابنێت.
ئەم بنکە قایمە چەندین بەش لەخۆ دەگرێت: پەیوەندی بە خۆشەویستی و متمانە، دابینکردنی پێداویستی سەرەتاییەکان بە شێوەی جێگیر، ڕەفتاری پێشبینیکراو و جێگیری دایک و باوک، و ژینگەی پارێزراو کە منداڵ بتوانێت تیایدا گەشە بکات و نوێیەکان تاقی بکاتەوە.
کاتێک منداڵان ئەم بنکە قایمەیان هەیە، ئەوان باشتر ئامادەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ کێشە و قورساییەکانی ژیان. ئەوان توانای باشتریان هەیە بۆ کۆنترۆڵکردنی هەستەکانیان، دامەزراندنی پەیوەندی باش لەگەڵ کەسانی تر، و گەشەپێدانی ڕاستگۆیی و متمانە بە خۆ.
فێرکردنی توانا کۆپکردن و ڕووبەڕووبوونەوە
یەکێک لە باشترین ڕێگاکانی پێشگیری لە کێشە دەروونیەکان فێرکردنی منداڵان و هەرزەکارانە بۆ توانای کۆپکردن لەگەڵ فشار و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ کێشەکان. ئەم توانایانە وەک ئامرازی پارێزەر کار دەکەن کە یارمەتی منداڵان دەدەن کاتێک قورسایی و کێشەی ژیان ڕووبەڕووی دەبنەوە.
توانا کۆپکردنە باشەکان شتانی وەک ناسینەوەی هەست و دەربڕینی گونجاویان، گەڕان بەدوای یارمەتی کاتێک پێویستە، بەکارهێنانی ڕێگای ئەرێنی وەک وەرزش، هونەر، یان قسەکردن بۆ ئارامکردنەوە، و توانای چارەسەرکردنی کێشە بە شێوەی مەنتقی لەخۆ دەگرێت.
دایک و باوک دەتوانن ئەم توانایانە لە منداڵەکانیان پەروەردە بکەن بە نموونەدان (خۆیان بە شێوەی باش لەگەڵ فشار ڕوابەڕووبوونەوە)، هاندانی منداڵان بۆ قسەکردن لەسەر هەستەکانیان، فێرکردنی ستراتژی جیاواز بۆ ئارامکردنەوە، و ستایشکردنی هەوڵەکانی منداڵ کاتێک ئەوان هەوڵی چارەسەرکردنی کێشە دەدەن.
دەرەنجامگیری
گەشەسەندنی دەروونی تەندروستی منداڵان و هەرزەکاران بنەماکە بۆ خۆشبختی و سەرکەوتنیان لە تەواوی ژیان. تێگەیشتن لە قۆناغەکانی گەشەسەندن، نیشانەکانی گەشەسەندنی تەندروست، کێشە باوەکان و چۆنیەتی بەدەستهێنانی یارمەتی گونجاو گرنگترین زانیارین کە دایک و باوک پێویستیان پێیە.
هەموو منداڵێک تایبەتە و بە ڕێگەی خۆی گەشە دەکات، بەڵام هەندێک بنەمای گشتی هەن کە دەتوانن ڕێنمایی بکەن. ئەگەر ئێوە نیگەرانی لەسەر گەشەسەندنی منداڵەکەتان هەبێت یان ئەگەر منداڵەکەتان نیشانەی کێشەی دەروونی پیشان بدات، گرنگە کە یارمەتی پسپۆرانە بەدوا بکەون. زووتر دەستوەردان زووتر چارەسەری و ئەنجامی باشتر واتە.
کلینیکی دەروونناسی ئێمە ئامادەین کە پشتگیری تەواو بۆ ئێوە و منداڵەکەتان دابین بکەین. بە یارمەتی تیمی پسپۆرانەمان، ئێوە دەتوانن دڵنیا بن کە منداڵەکەتان باشترین چارەسەری و پشتگیری وەردەگرێت بۆ گەشەسەندنی تەندروست و داهاتووی گەشاو.
بۆ زانیاری زیاتر و وەرگرتنی نۆرە بۆ ڕاوێژکاری، تکایە پەیوەندی بە کلینیکەکەمانەوە بکەن.
