پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین
لە دنیای ئەمڕۆدا، دەروونناسی و ئایین دوو بابەتی گرنگن کە کاریگەری ڕاستەوخۆیان هەیە لەسەر ژیانی تاکەکەسی و کۆمەڵایەتی. هەرچەندە لە ڕواڵەتدا وەک دوو بواری جیاواز دەردەکەون، بەڵام لە قووڵاییدا پەیوەندییەکی بەهێز و ئاڵۆزیان لەگەڵ یەکتردا هەیە. ئەم وتارە تیشک دەخاتە سەر پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین، چۆنیەتی کارلێکردنیان، کاریگەرییان لەسەر یەکتر، و گرنگیی تێگەیشتن لەم پەیوەندییە.
مێژووی پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین
بۆ سەدان ساڵ، پرسیارە فەلسەفییەکان سەبارەت بە سروشتی مرۆڤ، ئامانجی ژیان، و بوونی گیان لە چوارچێوەی ئایینی و لە ڕێگەی دەقە پیرۆزەکانەوە وەڵام دراونەتەوە. بەڵام لە سەدەی نۆزدەهەمەوە، لەگەڵ پێشکەوتنی زانستدا، دەروونناسی وەک بوارێکی سەربەخۆ دەرکەوت و هەوڵی دا بە میتۆدی زانستی لێکۆڵینەوە لە دۆخی دەروونی مرۆڤ بکات.
دەروونناسە کلاسیکییەکان و ئایین
زۆرێک لە دامەزرێنەرانی بواری دەروونناسی، بۆچوونی جیاوازیان هەبوو سەبارەت بە ئایین:
سیگمۆند فرۆید (١٨٥٦-١٩٣٩) ئایینی وەک وەهمێک دەبینی کە مرۆڤ پەنای بۆ دەبات بۆ ئەوەی خۆی لە ترسەکانی پارێزراو بێت. لە کتێبی “داهاتووی وەهمێک” (١٩٢٧)، فرۆید ئایینی بە میکانیزمێکی دەروونی دادەنێت کە مرۆڤ لە ڕێگەیەوە هەوڵ دەدات مامەڵە لەگەڵ بێهێزی و لاوازی خۆی بکات لە بەرامبەر سروشت و نەهامەتییەکانی ژیاندا.
کارل یۆنگ (١٨٧٥-١٩٦١)، بەپێچەوانەی فرۆیدەوە، بایەخێکی زۆری بە ئایین و ڕۆحانیەت دەدا و پێی وابوو کە ئەمانە بەشێکی گرنگن لە دەروونی مرۆڤدا. یۆنگ چەمکی “ناخودئاگای بەکۆمەڵ” خستە ڕوو کە تێیدا هێماکان و نموونە سەرەتاییەکانی هەموو کلتوورەکان هەن، کە زۆربەیان لە ئایینەکاندا دەردەکەون.
ئەریک فرۆم (١٩٠٠-١٩٨٠) بۆچوونێکی تری هەبوو و جیاوازی دەکرد لە نێوان ئایینی دەسەڵاتخواز و ئایینی مرۆڤگەرایی. ئەو پێی وابوو کە ئایین پێویستیی سەرەکیی مرۆڤە بۆ دۆزینەوەی واتا و ئامانج لە ژیاندا.
ویلیام جەیمز (١٨٤٢-١٩١٠) لە کتێبە ناودارەکەی “جۆرەکانی ئەزموونی ئایینی” (١٩٠٢)، تیشکی خستە سەر ئەزموونی کەسی لە ئاییندا و پێی وابوو کە ئایین پێویستییەکی دەروونی قووڵە لای مرۆڤ.
بوارەکانی پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین
١. دەروونناسی ئایینی
ئەم بوارە فرەڕەهەندە، لێکۆڵینەوە دەکات لە کاریگەرییە دەروونییەکانی باوەڕی ئایینی و چۆنیەتی گۆڕینی ڕەفتار و هزری مرۆڤ لە ڕێگەی پەیڕەوکردنی ئایینەوە. توێژینەوەکان لەم بوارەدا پیشانیان داوە کە:
- بەجێهێنانی ڕێوڕەسمە ئایینییەکان دەتوانن ببنە هۆی کەمکردنەوەی ئاستی سترێس و نیگەرانی
- تێکەڵبوون لەگەڵ کۆمەڵگەی ئایینی پەیوەندی هەیە لەگەڵ زیادبوونی هەستی باشبوون و تەندروستی دەروونی
- بیرکردنەوە لە ئاستێکی ڕۆحانی یان مەعنەوی دەتوانێت یارمەتی کەسەکان بدات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئازارەکانی ژیان و دۆزینەوەی واتایەکی قووڵتر لە ژیاندا
٢. ئایین وەک سەرچاوەی گەشەکردنی کەسایەتی
زۆرێک لە توێژەران سەرنجیان داوە کە ئایین دەتوانێت یارمەتی تاکەکان بدات لە گەشەکردنی بەهاکان و ئامانجەکانیان:
- ئایین چوارچێوەیەکی ئەخلاقی دەدات بە تاکەکان کە دەتوانن بە پێی ئەو ڕێنماییانە ژیان بکەن
- دەقە ئایینییەکان و چیرۆکەکانیان نموونەی ڕەفتاری و سیمبولی دەروونی پێشکەش دەکەن
- ئایینەکان بەشدارن لە دروستکردنی هەویەتی تاکەکەسی و کۆمەڵایەتی
٣. تێڕاپی و ڕاوێژکاری ئایینی
ئەمڕۆ، زۆرێک لە دەروونناسان و ڕاوێژکاران گرنگی دەدەن بە ڕۆڵی باوەڕی ئایینی لە ژیانی نەخۆشەکانیان و لەوانەیە ئەم فاکتەرە لە چارەسەرەکانیاندا بەهەند وەربگرن:
- دەروونناسیی ئەرێنی، بەتایبەتی، پێداگری دەکات لەسەر گرنگی واتا و ئامانج لە ژیاندا، کە زۆرجار لە ئاییندا دەدۆزرێتەوە
- چارەسەری دەروونی-ڕۆحانی ستراتیژییەکانی وەک نوێژ، تێڕامان، و پشتبەستن بە هێزێکی باڵاتر تێکەڵ دەکات لەگەڵ تەکنیکە دەروونناسییە باوەکان
- لە هەندێک کەیسدا، ڕەهەندە ئایینییەکان دەتوانن ڕێگا بۆ چارەسەرکردنی کێشە دەروونییەکان خۆش بکەن
لێکۆڵینەوە هاوچەرخەکان
لە دەیەکانی دواییدا، لێکۆڵینەوە زانستییەکان پەیوەندی ئایین و تەندروستی دەروونییان بە شێوەیەکی وردتر خستووەتە ژێر تیشک:
سوودەکانی دەروونی-کۆمەڵایەتی ئایین
توێژینەوەکان دەریانخستووە کە پەیڕەوکردنی ئایین دەتوانێت چەندین سوودی هەبێت:
- کەمکردنەوەی ڕێژەی خۆکوشتن: زۆربەی توێژینەوەکان پیشانیان داوە کە خەڵکانی ئایینی کەمتر مەیلی خۆکوشتنیان هەیە
- باشترکردنی توانای گونجان لەگەڵ نەهامەتییەکان: ئایین چوارچێوەیەک پێشکەش دەکات بۆ تێگەیشتن لە ئازار و ناخۆشییەکان
- پشتگیری کۆمەڵایەتی: کۆمەڵگە ئایینییەکان تۆڕێکی کۆمەڵایەتی فەراهەم دەکەن کە دەتوانێت ببێتە هۆی کەمکردنەوەی هەستی تەنیایی و گۆشەگیری
لایەنە نەرێنییەکان
هەرچەندە، لێکۆڵینەوەکان هەندێک لایەنی نەرێنیشیان دەستنیشان کردووە:
- گوناهـ و شەرمەزاری: هەندێک لە شێوازەکانی بیرکردنەوەی ئایینی دەتوانن ببنە هۆی دروستبوونی هەستی زۆری گوناهـ و شەرمەزاری
- جیهانبینی سادەکراو: باوەڕی دۆگماتیکی ئایینی لەوانەیە ڕێگر بێت لە بەردەم گەشەکردنی توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە
- ململانێی نێوان باوەڕ و زانست: ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی گرژی دەروونی لای هەندێک کەس
دیدگای دەروونناسی هاوچەرخ سەبارەت بە ئایین
ئەمڕۆ، زۆربەی دەروونناسان دیدگایەکی نێوانگیریان هەیە سەبارەت بە ئایین. ئەوان نە وەک فرۆید ئایین بە وەهم دادەنێن، نە وەک هەندێک لە کەسایەتییە ئایینییەکان پێیان وایە کە دەروونناسی و ئایین ناتوانن پێکەوە هەڵبکەن.
دیدگای زانستی بێلایەن
دەروونناسی هاوچەرخ هەوڵدەدات بە شێوەیەکی زانستی و بێلایەن سەیری کاریگەرییەکانی ئایین بکات لەسەر دەروونی مرۆڤ. لێکمۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە ئایین دەتوانێت کاریگەری ئەرێنی و نەرێنی هەبێت، بەپێی:
- چۆنیەتی پەیڕەوکردنی ئایین (ئایا بەشێوەیەکی دۆگماتیکی تووندڕەو یان بەشێوەیەکی کراوە و پڕ لە لێبوردەیی)
- هۆکارەکانی پەیڕەوکردنی ئایین (بۆ مەبەستی ناوەکی یان دەرەکی)
- ئاستی گونجاندنی باوەڕە ئایینییەکان لەگەڵ کەسایەتی کەسەکە
تێکەڵکردنی ئایین و دەروونناسی لە چارەسەردا
یەکێک لە لایەنە هەرە گرنگەکانی پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین، ڕۆڵی ئایینە لە بواری چارەسەری دەروونیدا. ئەمڕۆ، زۆرێک لە دەروونناسان ڕێز لە باوەڕی ئایینی نەخۆشەکانیان دەگرن و هەوڵدەدەن:
- باوەڕە ئایینییەکان وەک بەشێک لە چارەسەرکردن بەکاربهێنن
- یارمەتی نەخۆشەکان بدەن کە پەیوەندی دروست بکەن لە نێوان باوەڕە ئایینییەکانیان و پرۆسەی چارەسەرکردندا
- ملمنالێ و ناکۆکییە دەروونییەکان چارەسەر بکەن کە لەوانەیە لە نێوان باوەڕی ئایینی و لایەنەکانی تری ژیاندا هەبن
نموونەی جیاوازی پەیوەندی ئایین و دەروونناسی لە کلتوورە جیاوازەکاندا
بەشێک لە سەرنجڕاکێشی پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین، جیاوازیی ئەم پەیوەندییەیە لە کلتوورە جیاوازەکاندا:
لە ڕۆژئاوا
لە ڕۆژئاوا، بەتایبەتی لە ئەوروپا، مێژوویەکی درێژ هەیە لە ململانێی نێوان زانست و ئایین. ئەمەش کاریگەری هەبووە لەسەر چۆنیەتی گەشەکردنی دەروونناسی وەک بوارێکی زانستی. زۆرێک لە دەروونناسە ڕۆژئاواییەکان هەوڵیان داوە خۆیان لە کاریگەری ئایین دوور بخەنەوە و میتۆدی زانستی پەیڕەو بکەن.
لە ڕۆژهەڵات
لە زۆرێک لە کلتوورەکانی ڕۆژهەڵات، وەک هیندۆسیزم و بودیزم، سنووری نێوان ئایین و دەروونناسی ئەوەندە ڕوون نییە. بۆ نموونە، بودیزم چەندین تەکنیکی هەیە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دۆخی دەروونی مرۆڤ، وەک تێڕامان و هۆشیاری، کە ئەمڕۆ لە دەروونناسی ڕۆژئاوادا زۆر بەکاردەهێنرێن.
لە جیهانی ئیسلامی
لە جیهانی ئیسلامیدا، دەروونناسی کلاسیکی زۆرجار لەژێر کاریگەری بیروباوەڕی ئایینیدا بووە. بیرمەندانی وەک ئیبن سینا و ئەلغەزالی لێکۆڵینەوەیان لە دۆخی دەروونی مرۆڤ کردووە و پەیوەندییان بە ڕۆحانیەت و ئیلاهیات دروست کردووە.
ئایندەی پەیوەندی دەروونناسی و ئایین
پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین بەردەوامە لە گەشەکردن و گۆڕان. گرنگترین ڕەوتەکان لەم بوارەدا بریتین لە:
بەرەو گفتوگۆیەکی کراوەتر
ئەمڕۆ، دیالۆگێکی کراوەتر هەیە لە نێوان دەروونناسی و ئایین، کە هەردوولا دەتوانن لێی سوودمەند بن:
- دەروونناسی دەتوانێت یارمەتی پیاوانی ئایینی و گەنجان بدات بۆ تێگەیشتنی باشتر لە دۆخی دەروونی مرۆڤ
- ئایین دەتوانێت چوارچێوەیەکی مەعنەوی و واتادار بخاتە بەردەم دەروونناسی، کە لەوانەیە زیاتر پێداگری لەسەر لایەنی مادی و فیسیۆلۆجی مرۆڤ بکات
توێژینەوەی زیاتر لەسەر کاریگەرییە دەروونییەکانی ئایین
لێکۆڵینەوەکان لەم بوارەدا بەردەوامن و زانیاری نوێمان پێشکەش دەکەن سەبارەت بە:
- چۆنیەتی کاریگەری باوەڕی ئایینی لەسەر میکانیزمەکانی مێشک
- پەیوەندی نێوان باوەڕی ئایینی و تەندروستی جەستەیی
- ڕۆڵی ئایین لە زیادکردنی بەرگەگرتن و گونجان لەگەڵ سترێس و نەهامەتییەکان
گرنگی تێگەیشتنی فرەڕەهەند لە مرۆڤ
لە کۆتاییدا، گرنگە بزانین کە مرۆڤ بوونەوەرێکی فرەڕەهەندە و پێویستی بە تێگەیشتنێکی فرەڕەهەند هەیە. نە دەروونناسی بە تەنیا دەتوانێت وەڵامی هەموو پرسیارەکانمان سەبارەت بە سروشتی مرۆڤ بداتەوە، نە ئایین بە تەنیا.
ئەنجام
پەیوەندی نێوان دەروونناسی و ئایین پەیوەندییەکی ئاڵۆز و چڕوپڕە کە بەردەوام لە گۆڕاندایە. هەرچەندە ئەم دوو بوارە لە هەندێک ڕووەوە جیاوازن، بەڵام لە زۆر ڕووی ترەوە تەواوکەری یەکترن. دەروونناسی دەتوانێت یارمەتیمان بدات بۆ تێگەیشتنی میکانیزمەکانی دەروونی مرۆڤ، کاتێکدا ئایین چوارچێوەیەکی مەعنەوی و واتادار پێشکەش دەکات.
لە کۆتاییدا، گرنگترین خاڵ ئەوەیە کە هەردوو لا – دەروونناسان و پیاوانی ئایینی – پێویستە بە کراوەیی و ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ یەکتر بکەن و باشترین لایەنەکانی هەر بوارێک وەربگرن بۆ یارمەتیدانی مرۆڤەکان لە دۆزینەوەی تەندروستی دەروونی، تێگەیشتن لە خود، و دۆزینەوەی واتا و ئامانج لە ژیاندا.
