ناسین، هۆکارەکان، نیشانەکان و چارەسەرکردن
تێگەیشتن لە خەمۆکی دوای منداڵبوون
خەمۆکی دوای منداڵبوون یەکێکە لە کێشە دەروونییە باوەکان کە زۆرێک لە دایکان پاش منداڵبوون تووشی ئەو دۆخە دەبن. ئەم دۆخە نەک تەنها کاریگەری لەسەر تەندروستی دەروونی دایک دادەنێت، بەڵکو دەتوانێت کاریگەری قووڵیشی لەسەر پەیوەندی نێوان دایک و منداڵ، هەروەها لەسەر تەندروستی گشتی خێزان دابنێت. گرنگە بزانین کە
خەمۆکی دوای منداڵبوون دۆخێکی پزیشکییە کە پێویستی بە تەماشاکردن و چارەسەرکردنی تایبەتی هەیە، نەک تەنها دۆخێکی سروشتی کە خۆبەخۆ دەرچێت.
ئەم وتارەدا بە ورد و درێژی باس لە جیاوازی نێوان خەمۆکی سروشتی دوای منداڵبوون و خەمۆکی دوای منداڵبوون وەک نەخۆشییەک دەکەین. هەروەها هۆکارەکان، نیشانە جۆراوجۆرەکان، شێوازەکانی ناسینەوە، و چارەسەرکردنی جۆراوجۆر بەسەر دەخەین. ئەمانەش بۆ یارمەتیدانی دایکان و خێزانەکانیان بۆ تێگەیشتنی باشتر لەم دۆخە و گەیشتن بە یارمەتی گونجاو دەبێت.
تێگەیشتن لە خەمۆکی دوای منداڵبوون: پێناسە و جیاوازیەکان
پێناسەی خەمۆکی دوای منداڵبوون
خەمۆکی دوای منداڵبوون دۆخێکی دەروونی جددییە کە زۆرجار لە دوو حەوتوویەکی یەکەمی دوای منداڵبوون دەست پێدەکات، بەڵام دەتوانێت تا یەک ساڵ دوای منداڵبوونیش دەرکەوێت. ئەم دۆخە زۆر لە خەمۆکی کاتی “Baby Blues” جیاوازە، کە دۆخێکی سروشتی و کاتییە کە زۆرێک لە دایکان لە ڕۆژەکانی یەکەمی دوای منداڵبوون تووشی دەبن.
لە زانستی دەروونیدا، خەمۆکی دوای منداڵبوون وەک یەکێک لە جۆرەکانی “خەمۆکی گەورە” (Major Depression) دادەنرێت، بەڵام تایبەتمەندییەکانی خۆی هەیە کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە ئەزموونی دایکایەتی و گۆڕانکارییە بایۆلۆجی، دەروونی، و کۆمەڵایەتییەکانی دوای منداڵبوون هەیە. ئەم دۆخە دەتوانێت کاریگەری گەورە لەسەر توانای دایک بۆ بەخێوکردنی خۆی و منداڵەکەی دابنێت.
جیاوازی نێوان خەمۆکی ئاسایی و خەمۆکی پاتۆلۆجی
گرنگە جیاوازی نێوان خەمۆکی سروشتی دوای منداڵبوون (Baby Blues) و خەمۆکی دوای منداڵبوون وەک نەخۆشی دەروونی بکەین. خەمۆکی سروشتی زۆرجار لە ڕۆژی سێیەم تا دەیەمی دوای منداڵبوون دەردەکەوێت و دەبێتە هۆی هەستکردن بە خەمۆکی سووک، گریان بەبێ هۆی ڕوون، دڵەڕاوکێ، و ماندووبوون. ئەم دۆخە زۆرجار لە دوو حەوتووی یەکەمدا خۆبەخۆ باش دەبێتەوە.
بەڵام خەمۆکی دوای منداڵبوون وەک نەخۆشی دەروونی زۆر قورستر و درێژخایەنترە. نیشانەکانی توندترن و کاریگەرییان لەسەر ژیانی ڕۆژانەی دایک زۆر زیاترە. ئەم دۆخە پێویستی بە چارەسەرکردنی پسپۆڕانە هەیە و خۆبەخۆ باش نابێتەوە. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەگەر نیشانەکان زۆر توند بن یان بیرکردنەوە لە زیانگەیاندن بە خۆ یان منداڵ لەخۆبگرێت، پێویستی بە چارەسەرکردنی فوری و چاودێری نزیک هەیە. ئەمجۆرە حاڵەتانە پێویستیان بە چارەسەرکردنی ناوخۆیی (داخلی) لە نەخۆشخانە هەیە بۆ دڵنیایی لە ئاسایشی دایک و منداڵ.
شێوازەکانی چارەسەرکردن
چارەسەرکردنی دەروونی و ڕاوێژکاری
چارەسەرکردنی دەروونی یەکێکە لە کاریگەرترین ڕێگەکان بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی دوای منداڵبوون. چەندین جۆری چارەسەرکردنی دەروونی کاریگەری پیشاندراوەیان هەیە، لەوانە چارەسەرکردنی کۆگنیتیڤ-ڕەفتاری (Cognitive Behavioral Therapy – CBT) کە یەکێکە لە باشترین شێوازەکان.
چارەسەرکردنی کۆگنیتیڤ-ڕەفتاری فۆکوس دەکاتە سەر ناسینەوە و گۆڕینی بیرکردنەوە نەرێنییەکان و ڕەفتارە زیانبەخشەکان. لەم جۆرە چارەسەرکردنەدا، دایک فێری ئەوە دەبێت کە چۆن بیرکردنەوە نەرێنییەکانی خۆی بناسێتەوە، وەک “من دایکێکی خراپم” یان “هەرگیز نەمتوانی”، و فێری ئەوە دەبێت کە چۆن ئەم بیرکردنەوانە بە شێوەیەکی ڕیالیستیکتر و ئەرێنیتر جێگر بکاتەوە.
چارەسەرکردنی ناوگروپی (Interpersonal Therapy – IPT) جۆرێکی تری چارەسەرکردنی کاریگەرە کە فۆکوس دەکاتە سەر چارەسەرکردنی کێشە پەیوەندیدارەکان و گۆڕانکارییەکانی ڕۆڵ لە ژیاندا. ئەم شێوازە زۆر گونجاوە بۆ خەمۆکی دوای منداڵبوون چونکە یارمەتی دایک دەدات لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی بوون بە دایک ڕێک بکەوێت و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی خۆی بەهێز بکاتەوە.
چارەسەرکردنی پشتگیری (Supportive Therapy) زۆرجار وەک چارەسەرکردنی یەکەم یان لەگەڵ شێوازەکانی تر بەکاردەهێنرێت. ئەم شێوازە فۆکوس دەکاتە سەر پێدانی پشتگیری هەستی، ئاسانکردنی هەستی تەنها بوون، و یارمەتیدانی دایک بۆ پەرەپێدانی مەهارەتەکانی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ فشار.
چارەسەرکردنی دەرمان
لە زۆرێک لە حاڵەتەکاندا، چارەسەرکردنی دەرمان پێویست دەبێت، بەتایبەتی لە حاڵەتە توندەکاندا یان کاتێک چارەسەرکردنی دەروونی بەتەنها کاریگەری تەواو نەبێت. دەرمانە دژە خەمۆکییەکان (Antidepressants) زۆرجار بەکاردەهێنرێن، بەتایبەتی ئەو جۆرانەی کە ئاسایش بۆ دایکانی شیر دەرەکە.
SSRI (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors) یەکێکن لە باشترین هەڵبژاردەکان بۆ دایکانی شیردەر. دەرمانەکانی وەک سەرترالین (Sertraline) و پاروکسەتین (Paroxetine) ئاستی کەمیان لە شیردا دەردەکەوێت و بە ئاسایش بۆ منداڵ دادەنرێن. ئەم دەرمانانە کار دەکەن بە زیادکردنی ئاستی سیرۆتۆنین لە مێشکدا، کە نێورۆتراسمیتەرێکە کە ڕۆڵی گرنگی لە ڕێکخستنی دۆخی دەروونی دایە.
لە هەندێک حاڵەتدا، جۆرەکانی تری دەرمانە دژە خەمۆکییەکان بەکاردەهێنرێن وەک SNRI (Serotonin-Norepinephrine Reuptake Inhibitors) یان tricyclic antidepressants. هەڵبژاردنی دەرمان پشت بە چەندین فاکتۆر دەبەستێت، لەوانە توندی نیشانەکان، مێژووی وەڵامدانەوە بە دەرمانەکانی پێشوو، ئەگەری کاریگەری لاوەکی، و ئارەزووی دایک بۆ بەردەوامی شیردان.
گرنگە بزانین کە دەرمانە دژە خەمۆکییەکان پێویستیان بە کات هەیە بۆ دەستکردن بە کارکردن، زۆرجار چوار تا شەش حەوتوو. لەم ماوەیەدا، چاودێری نزیک و پشتگیری بەردەوام پێویستە بۆ نرخاندنی کاریگەری دەرمان و بەدواداچوونی هەر کاریگەری لاوەکییەک.
چارەسەرکردنی تێکەڵ
زۆرجار باشترین ئەنجام بەدەست دێت کاتێک چارەسەرکردنی دەروونی و دەرمان پێکەوە بەکاردەهێنرێن. ئەم شێوازە تێکەڵە ناوی چارەسەرکردنی تێکەڵ (Combined Treatment) پێدەدرێت و لێکۆڵینەوەکان پیشان داوە کە کاریگەری زیاتری هەیە لە بەکارهێنانی هەر یەکێک بەتەنها.
چارەسەرکردنی دەروونی یارمەتی دایک دەدات کە مەهارەتەکانی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ فشار فێربێت، بیرکردنەوە نەرێنییەکان بگۆڕێت، و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی باشتر بکات. لە هەمان کاتدا، دەرمان یارمەتی دادان بۆ سەقامگیرکردنی دۆخی دەروونی و کەمکردنەوەی توندی نیشانەکان.
لەم شێوازە تێکەڵەدا، کارکردنی هەماهەنگ لەنێوان دۆکتۆری پزیشکی دەروونی یان پزیشکی خێزان و دەروونناسی یان ڕاوێژکاری دەروونی زۆر گرنگە. ئەم تیمە پسپۆڕانە پێکەوە دەتوانن پلانێکی چارەسەرکردنی تەواو و گونجاو بۆ هەر دایکێک دابڕێژن.
چارەسەرکردنی ئایینی و فەرهەنگی
لە کۆمەڵگای کوردیدا، ڕۆڵی بنەماڵە و کۆمەڵگا لە پشتگیری و چارەسەرکردندا زۆر گرنگە. چارەسەرکردنی بنەماڵەیی دەتوانێت زۆر کاریگەر بێت، کە تێیدا هاوسەر و ئەندامانی بنەماڵە فێری چۆنیەتی پشتگیری دایک دەبن. ئەمەش نەک تەنها یارمەتی دایک دەدات، بەڵکو هەموو بنەماڵە فێری چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەم دۆخە دەکات.
هەروەها بەکارهێنانی پڕاتیکە ئایینی و فەرهەنگییەکان وەک نوێژ، خوێندنەوەی قورئان، بەشداری لە کۆمەڵگای ئایینی، دەتوانێت پشتگیری دەروونی و معنەوی بۆ دایک دابین بکات. گرنگە ئەم جۆرە پشتگیریانە لەگەڵ چارەسەرکردنی پزیشکی تێکەڵ بکرێت، نەک جێگری ئەو بکرێت.
پشتگیری کۆمەڵایەتی لە ڕێگەی گروپەکانی پشتگیری دایکان، مەجلیسەکانی خاتوون، یان تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە دەتوانێت زۆر کاریگەر بێت. ئەم جۆرە پشتگیریانە یارمەتی دایک دەدات کە هەست بە تەنها نەبوون بکات و بزانێت کە کەسانی تر ئەزموونی هاوشێوەیان هەبووە.
پێشگیری لە خەمۆکی دوای منداڵبوون
ناسینەوەی فاکتەرەکانی مەترسی
پێشگیری لە خەمۆکی دوای منداڵبوون دەست پێدەکات بە ناسینەوەی فاکتەرەکانی مەترسی لە سەردەمی دووگیاندا. ئەو دایکانەی کە فاکتەری مەترسیی زۆرتریان هەیە، پێویستیان بە چاودێری نزیکتر و پڕۆگرامی پێشگیری تایبەت هەیە.
فاکتەرە سەرەکییەکانی مەترسی بریتین لە: مێژووی کەسی یان خێزانی بۆ نەخۆشی دەروونی، بەتایبەتی خەمۆکی؛ تووشبوون بە خەمۆکی لە کاتی دووگیاندا؛ نەبوونی پشتگیری کۆمەڵایەتی؛ کێشە لە پەیوەندی هاوسەرگەری؛ فشارە ئابوورییەکان؛ نەبوونی پلانی دووگیان؛ مێژووی تراوما یان خراپکاری؛ و نەخۆشی درێژخایەن.
ناسینەوەی ئەم فاکتەرانە رێگە بەپێشی دایک و خێزانەکەی دەدات کە ئامادەکاری باشتر بۆ دوای منداڵبوون بکەن و پلانی پشتگیری دابڕێژن. ئەمەش دەتوانێت زۆر کاریگەر بێت لە کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە خەمۆکی دوای منداڵبوون.
تەندروستی دەروونی لە کاتی دووگیاندا زۆر گرنگە. ئەگەر دایک تووشی خەمۆکی یان دڵەڕاوکێی لە کاتی دووگیاندا بووبێت، پێویستە چارەسەری گونجاو وەربگرێت. چارەسەرکردنی خەمۆکی لە کاتی دووگیاندا نەک تەنها بۆ تەندروستی دایک گرنگە، بەڵکو دەتوانێت مەترسی خەمۆکی دوای منداڵبوونیش کەم بکاتەوە.
پڕۆگرامەکانی پێشگیری
پڕۆگرامەکانی پێشگیری بۆ خەمۆکی دوای منداڵبوون جۆراوجۆرن و دەتوانن زۆر کاریگەر بن. یەکێک لەمانە پڕۆگرامەکانی فێرکردنی دایک و باوکی نوێ (Parenting Education Programs) کە یارمەتی دایکان دەدات کە ئامادەکاری بۆ بەرپرسیارێتییەکانی دایکایەتی بکەن.
لەم پڕۆگرامانەدا، دایکان فێری چۆنیەتی بەخێوکردنی منداڵی نوێژاو، چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵ گریان، شێوازەکانی خواردن، و چاوەڕوانییە ڕیالیستیکەکان لەبارەی ژیان لەگەڵ منداڵی نوێژاو دەبن. ئەم زانیاریانە یارمەتی کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێ و زیادکردنی متمانە بە خۆ دەدات.
پڕۆگرامەکانی پشتگیری کۆمەڵایەتی هەروەها زۆر گرنگن. ئەمانە دەتوانن بریتی بن لە گروپەکانی پشتگیری دایکان، سەردانی ماڵەوە لەلایەن نەرسەکانەوە، یان خزمەتگوزاری تەلەفۆنی گەرم. ئەم جۆرە پشتگیریانە یارمەتی دایکان دەدات کە هەست بە پشتگیری بکەن و بزانن کە لە کاتی گرفتیدا کوێ ڕوو بکەن.
لە هەندێک وڵاتدا، پڕۆگرامەکانی سەردانی ماڵەوە بۆ هەموو دایکە نوێیەکان پێشکەش دەکرێت. لەم سەردانانەدا، نەرسی تایبەت یان کارمەندی تەندروستی نرخاندن بۆ تەندروستی دایک و منداڵ دەکات، ڕاوێژ دەدات، و ئەگەر پێویست بووە، ئاراستەکردن بۆ خزمەتگوزاری پسپۆڕانە دەکات.
ڕۆڵی خێزان و کۆمەڵگا
لە کۆمەڵگای کوردیدا، ڕۆڵی خێزان و کۆمەڵگا لە پێشگیری و پشتگیریدا زۆر گرنگە. خێزانی زۆرەملی دەتوانێت پشتگیری عەمەلی و هەستی بۆ دایکی نوێ دابین بکات. ئەمەش دەتوانێت بریتی بێت لە یارمەتی لە کارەکانی ماڵەوە، چاودێری منداڵەکانی تر، یان تەنها گوێگرتن و دڵنەوایی کردنەوە.
بەڵام گرنگە ئەم پشتگیریە بە شێوەیەک بێت کە هەستی سەربەخۆیی دایک نەشکێنێت یان فشاری زیاتری لەسەر دانەنێت. هەندێکجار، پشتگیری زۆرەملی یان ڕەخنەگری دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی فشار لەسەر دایک. بۆیە، گرنگە خێزان فێری چۆنیەتی پشتگیری کاریگەر بکرێت.
کۆمەڵگاش دەتوانێت ڕۆڵی گرنگی بگێڕێت لە ڕێگەی دروستکردنی ژینگەیەکی پشتگیری کەر بۆ دایکان. ئەمەش دەتوانێت بریتی بێت لە دابینکردنی شوێنی ناوچەیی بۆ دایکان، پڕۆگرامی تەندروستی کۆمەڵایەتی، یان کەمپەینی هۆشیاری کۆمەڵایەتی بۆ کەمکردنەوەی تابو سەبارەت بە نەخۆشی دەروونی.
کاریگەری لەسەر منداڵ و خێزان
کاریگەری لەسەر پەرەسەندنی منداڵ
خەمۆکی چارەسەرنەکراوی دوای منداڵبوون کاریگەری دوورخایەنی لەسەر پەرەسەندنی منداڵ دەتوانێت دابنێت. لە مانگەکانی یەکەمی ژیانی منداڵدا، پەیوەندی نزیک و بەردەوام لەگەڵ دایک زۆر گرنگە بۆ پەرەسەندنی هەستی، کۆمەڵایەتی، و شارەزایی.
لێکۆڵینەوەکان پیشان داوە کە منداڵانی ئەو دایکانەی کە تووشی خەمۆکی دوای منداڵبوونی چارەسەرنەکراو بوون، مەترسیی زیاتریان هەیە بۆ کێشە لە پەرەسەندنی هەستی، کێشە لە خەو و خواردن، و دواکەوتن لە میلستۆنەکانی پەرەسەندن. ئەمەش بەهۆی ئەوەیە کە دایکی خەمۆک کەمتر دەتوانێت وەڵامی پێداویستییە هەستی و کۆمەڵایەتییەکانی منداڵ بداتەوە.
پەیوەندی نێوان دایک و منداڵ (Attachment) دەتوانێت کاریگەری بەربێت. ئەم پەیوەندییە زۆر گرنگە بۆ پەرەسەندنی هەستی منداڵ و دروستبوونی هەستی متمانە و ئةمنی. کاتێک دایک تووشی خەمۆکی قووڵە، کەمتر دەتوانێت ئاماژە و پێداویستییەکانی منداڵ بناسێتەوە و وەڵامی گونجاویان بداتەوە.
لە کاتی درێژخایەندا، ئەم کاریگەرییانە دەتوانن کاریگەری لەسەر پەرەسەندنی زمان، کارایی کۆمەڵایەتی، و تەنانەت لەسەر ئاستی تەندروستی دەروونی منداڵ لە داهاتوودا دابنێت. بۆیە، چارەسەرکردنی خەمۆکی دوای منداڵبوون نەک تەنها بۆ دایک بەڵکو بۆ باشی منداڵیش زۆر گرنگە.
کاریگەری لەسەر پەیوەندی هاوسەرگەری
خەمۆکی دوای منداڵبوون کاریگەری گەورە لەسەر پەیوەندی هاوسەرگەری دەتوانێت دابنێت. زۆرێک لە هاوسەرگەلان ڕاپۆرت دەکەن کە دوای منداڵبوون، بەتایبەتی ئەگەر دایک تووشی خەمۆکی بێت، هەست بە دووری زیاتر لە یەکتر دەکەن.
دایکی تووشی خەمۆکی دوای منداڵبوون زۆرجار کەمتر دەتوانێت بەشداری لە چالاکی پەیوەندیدار بکات، کەمتر خۆشی لە کاتبەسەرکردن لەگەڵ هاوسەر وەردەگرێت، و کەمتر ئارەزووی سێکسی هەیە. ئەمانەش دەتوانن ببنە هۆی هەستکردنی هاوسەر بە پشتگوێخراوی و نەگەیشتوویی.
هەروەها، هاوسەر خۆی دەتوانێت تووشی فشار و خەمۆکی بێت بەهۆی بینینی ئەو دۆخەی کە دایک تێیدایە و هەستکردن بە نەتوانینی یارمەتیدان. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی چەرخەیەکی نەرێنی کە هەردوو لایەن کاریگەری دەگرن.
بۆیە گرنگە چارەسەرکردن بەشداری هاوسەریش بکات. چارەسەرکردنی جووت (Couples Therapy) دەتوانێت زۆر کاریگەر بێت لە یارمەتیدانی هاوسەرگەل بۆ تێگەیشتن لە خەمۆکی دوای منداڵبوون، فێربوونی مەهارەتەکانی پەیوەندی کردن، و بەهێزکردنەوەی پەیوەندییەکەیان.
کاریگەری لەسەر منداڵەکانی تر
ئەگەر خێزانەکە منداڵی تری هەبێت، ئەوانیش دەتوانن کاریگەری بەربن لە خەمۆکی دوای منداڵبوونی دایکیان. منداڵان زۆر هەستیارن بۆ گۆڕانکاری لە دۆخی دەروونی دایک و دەتوانن گۆڕانکاری لە ڕەفتار و هەستدا پیشان بدەن.
هەندێک منداڵ دەتوانن ڕەفتاری چاوسوور پیشان بدەن، وەک زیادبوونی گریان، کێشە لە خەو، یان گەڕانەوە بۆ ڕەفتارەکانی کاتی منداڵیی پێشوو وەک میزکردن یان داواکردنی بۆتڵ. هەندێکی تر کەمتر قسە دەکەن، خۆیان کێش دەکەن، یان دەرخستنی فشار و دڵەڕاوکێ پیشان دەدەن.
گرنگە لەم حاڵەتانەدا منداڵەکانی تریش بەشی چارەسەرکردن بکرێن. ئەمەش دەتوانێت بریتی بێت لە ڕاوێژکاری تایبەت بۆ منداڵ، چالاکی خێزانی، یان تەنها دڵنیایی لەوەی کە منداڵ تێدەگات کە دۆخی دایک بەهۆی نەخۆشییەوەیە نەک بەهۆی هەڵەیەک کە ئەو کردوویەتی.
نەریتە فەرهەنگی و باوەڕەکان
نەریتەکانی دوای منداڵبوون لە کولتووری کوردیدا
لە کولتووری کوردیدا، نەریتەکانی دوای منداڵبوون زۆر دەوڵەمەندن و مێژوویەکی درێژیان هەیە. ئەم نەریتانە زۆرجار ئامانجیان پاراستن و پشتگیری دایک لە ماوەی دوای منداڵبووندایە، بەڵام هەندێکجار دەتوانن کاریگەری نەرێنیشیان هەبێت لەسەر تەندروستی دەروونی.
نەریتی “چیلە” یان دانیشتنی چل ڕڵەتدا دەتوانێت بۆ ماوەی زۆر درێژ بەردەوام بێت ئەگەر چارەسەری گونجاو وەرنەگیرێت.
هۆکارەکانی خەمۆکی دوای منداڵبوون
هۆکارە بایۆلۆجی و هۆرمۆنییەکان
یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی خەمۆکی دوای منداڵبوون گۆڕانکارییە بایۆلۆجی و هۆرمۆنییەکانی دوای منداڵبوونە. لە کاتی دووگیانیدا ئاستی هۆرمۆنەکانی ئیستروجین و پروجیستیرۆن بەرز دەبێتەوە، بەڵام دوای منداڵبوون بە خێرایی دادەبەزێت. ئەم گۆڕانکارییە لەناکاویە دەتوانێت کاریگەری قووڵی لەسەر دۆخی دەروونی دایک دابنێت.
هەروەها هۆرمۆنی پرۆلاکتین کە بۆ بەرهەمهێنانی شیر گرنگە، ئەویش گۆڕانکاری دەبینێت. ئەم هۆرمۆنانە نەک تەنها کار لەسەر دروستکردنی شیر دەکەن، بەڵکو کاریگەرییان لەسەر دۆخی دەروونی و هەستەکانیش هەیە. گۆڕانکارییەکانی خەو، ماندووبوون، و پشوودان کە زۆرجار لەگەڵ بەخێوکردنی منداڵی نوێژاو دێت، هەمووی دەتوانن ببنە هۆی زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە خەمۆکی دوای منداڵبوون.
لە بواری نێوروزانستیشدا، تەماشاکراوە کە گۆڕانکارییەکانی هۆرمۆنی کۆرتیزۆل کە هۆرمۆنی فشار و تەنگانەیە، دەتوانێت ڕۆڵی گرنگی لە پەیدابوونی ئەم دۆخە دابگێڕێت. هەروەها گۆڕانکارییەکان لە ئاستی نێورۆتراسمیتەرەکان وەک سیرۆتۆنین، دۆپامین، و نۆرئەپینەفرین کە گرنگن بۆ ڕێکخستنی دۆخی دەروونی و هەست، دەتوانن بەشداری لە پەیدابوونی خەمۆکی دوای منداڵبوون بکەن.
هۆکارە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان
جگە لە هۆکارە بایۆلۆجییەکان، چەندین هۆکاری دەروونی و کۆمەڵایەتیش دەتوانن ببنە هۆی زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە خەمۆکی دوای منداڵبوون. یەکێک لە گرنگترین ئەمانە پێشینەی کەسی لەگەڵ نەخۆشی دەروونی، بەتایبەتی خەمۆکی و دڵەڕاوکێیە. ئەو دایکانەی کە پێشتر تووشی خەمۆکی بوون، مەترسییان بۆ تووشبوون بە خەمۆکی دوای منداڵبوون زیاترە.
هەروەها دەکرێت ئاماژە بە گرنگی پشتگیری کۆمەڵایەتی بکرێت. نەبوونی پشتگیری تەواوی خێزان و هاوسەرگان، یان تەنها مانەوە لەگەڵ بەرپرسیارێتییەکانی دایکایەتی، دەتوانێت ببێتە فاکتەرێکی گرنگ بۆ پەیدابوونی ئەم دۆخە. کێشە ئابووری، نەبوونی سەقامگیری دارایی، نیگەرانی سەبارەت بە داهاتوو، هەمووی دەتوانن کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی دەروونی دایک دابنێت.
پەیوەندییە خێزانییەکانیش ڕۆڵی گرنگیان هەیە. کێشە لەگەڵ هاوسەر، نەبوونی تێگەیشتن و هاوکاری، یان گۆڕانکارییەکان لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان دوای منداڵبوون، هەمووی دەتوانن ببنە هۆی زیادبوونی فشاری دەروونی لەسەر دایک.
هۆکارە مێژووی و ژینگەییەکان
مێژووی کەسایەتی و ئەزموونەکانی پێشوو کاریگەری گەورەیان لەسەر مەترسی تووشبوون بە خەمۆکی دوای منداڵبوون هەیە. ئەو دایکانەی کە ئەزموونی تراومای کاتی منداڵییان هەبووە، یان تووشی خراپکاری جەستەیی یان سێکسی بوون، یان لە ماڵێکی ناسەقامگیردا گەورە بوون، مەترسییان زیاترە.
هەروەها حاڵەتەکانی دووگیان و منداڵبوون خۆی دەتوانێت کاریگەری دابنێت. دووگیانی ئاڵۆز، منداڵبوونی قورس، پێویستی بە نەشتەرگەری، یان هەبوونی کێشەی تەندروستی لە دایک یان منداڵدا، هەمووی دەتوانن ببنە هۆی زیادبوونی فشار و مەترسی تووشبوون بە خەمۆکی دوای منداڵبوون.
نەبوونی خەوی تەواو و پشوو، کە زۆرجار لەگەڵ بەخێوکردنی منداڵی نوێژاودا دێت، هەروەها دەتوانێت ببێتە فاکتەرێک بۆ تەنگەڕووی دەروونی. گۆڕانکاری لە ژیانی ڕۆژانە، پێویستی بە گونجاندن لەگەڵ بەرپرسیارێتییە نوێیەکان، و دڵەڕاوکێ سەبارەت بە توانای بوون بە دایکێکی باش، هەمووی دەتوانن یارمەتی پەیدابوونی خەمۆکی دوای منداڵبوون بدەن.
نیشانەکانی خەمۆکی دوای منداڵبوون
نیشانە دەروونی و هەستییەکان
نیشانەکانی خەمۆکی دوای منداڵبوون زۆر جۆراوجۆرن و دەتوانن لە دایکێکەوە بۆ یەکێکی تر جیاواز بن. یەکێک لە بنەڕەتیترین نیشانەکان هەستکردنە بە خەمۆکی قووڵ و درێژخایەن کە زۆرجار لەگەڵ هەستی بێهیوایی و بێئومێدییەوە دێت. ئەم خەمۆکە لە خەمۆکی ئاسایی جیاوازە، چونکە زۆر توندە و کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانە دادەنێت.
هەستی تاوانبارکردنی خۆ و هەستی بێکەڵکی نیشانەیەکی تری باوە. زۆرێک لە دایکان هەست دەکەن کە نەیانتوانیوە وەک چاوەڕوان کراوە ڕۆڵی دایکایەتی بەجێبهێنن، یان وا هەست دەکەن کە کەڵکی تەواویان لە ئەزموونی دایکایەتی وەرنەگرتووە. ئەم هەستانە زۆرجار لەگەڵ بەراوردکردنی خۆیان لەگەڵ دایکانی تر یان لەگەڵ ئەوەی کە پێیان وابوو دایکایەتی دەبێت دێت.
دڵەڕاوکێ و نیگەرانی زۆرە نیشانەیەکی تری گرنگە. ئەم دڵەڕاوکێیە زۆرجار سەبارەت بە تەندروستی منداڵ، توانای خۆیان بۆ بەخێوکردنی منداڵ، یان دڵنیایی لەبارەی ئەوەی کە ڕێک ئەنجام دەدەن. هەندێکجار ئەم دڵەڕاوکێیە ئەوەندە توندە کە ببێتە هۆی ئاڵۆزبوون لە بڕیاردان تەنانەت لە کاروباری ساکار.
نیشانە جەستەیی و کردارییەکان
خەمۆکی دوای منداڵبوون تەنها کاریگەری لەسەر دۆخی دەروونی نانێت، بەڵکو نیشانە جەستەییەکانیش دەبینرێت. گۆڕانکاری لە خەوەکان یەکێکە لە باوترین نیشانەکان. هەندێک دایک زۆر دەخەون، هەندێکی تر نەخەویان لێدەدات تەنانەت کاتێک منداڵ دەخەوێت. ئەم جۆرە گۆڕانکاریانە لە نەخشی خەو دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی گشتی و توانای چارەسەرکردنی کێشەکان دابنێت.
گۆڕانکاری لە ئارەزووی خواردنیش باوە. هەندێک دایک ئارەزووی خواردنیان لەدەست دەدەن و لاواز دەبن، لە کاتێکدا هەندێکی تر زۆر دەخۆن بۆ دڵنەوایی کردنەوەی خۆیان. ئەم جۆرە گۆڕانکاریانە دەتوانێت کاریگەری لەسەر تەندروستی جەستەیی و وزەی گەیاندنی شیر دابنێت.
لاوازی و نەبوونی وزە نیشانەیەکی تری گرنگە. زۆرێک لە دایکان هەست دەکەن کە تەنانەت ئەنجامدانی کارە ساکارەکانیش زۆر سەختە، یان نەیانتوانیوە وزەی پێویست بۆ گۆڕینی شوێنی منداڵ، خواردن، یان بەخێوکردنی خۆیان دۆزبکەنەوە. ئەم لاوازییە نەک تەنها جەستەییە، بەڵکو دەروونیشە.
نیشانە کۆمەڵایەتی و پەیوەندیدارەکان
خەمۆکی دوای منداڵبوون کاریگەری گەورە لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان دادەنێت. زۆرێک لە دایکان هەست بە دووری و جیابوونەوە لە کەسانی تر دەکەن، تەنانەت لە نزیکترین کەسەکانیان. ئەم هەستە دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی بەشداری لە چالاکی کۆمەڵایەتیەکان و کشانەوە لە پەیوەندییە خێزانی و دۆستانەکان.
پەیوەندی لەگەڵ هاوسەریش دەتوانێت کاریگەری بەربێت. هەست بە نزیکی کەمتر، کەمبوونەوەی ئارەزووی سێکسی، یان هەستکردن بە نەگەیشتوویی یان نەتێگەیشتوویی لەلایەن هاوسەرەوە، هەمووی دەتوانن دەرکەوتوی خەمۆکی دوای منداڵبوون بن.
لە هەندێک حاڵەتدا، کاریگەری لەسەر پەیوەندی لەگەڵ منداڵیش دەردەکەوێت. هەندێک دایک هەست بە نەبوونی بەستن و نزیکی لەگەڵ منداڵەکەیان دەکەن، یان وا هەست دەکەن کە نەیانتوانیوە هەستی خۆشەویستی و دڵسۆزی چاوەڕێکراو بۆ منداڵەکەیان دۆزبکەنەوە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی هەستی تاوانبارکردنی خۆ و نیگەرانی.
ناسینەوە و دیاگنۆسکردن
میعیارەکانی دیاگنۆسکردن
دیاگنۆسکردنی خەمۆکی دوای منداڵبوون پێویستی بە ڕێکخستنێکی ورد و پسپۆرانە هەیە. لە بواری پزیشکی دەروونیدا، میعیارەکانی دیاگنۆسکردن بەگوێرەی ڕێنماییەکانی DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) ئەنجام دەدرێت. بۆ دیاگنۆسکردنی خەمۆکی دوای منداڵبوون، پێویستە لانیکەم پێنج لە نیشانەکانی خوارەوە بۆ ماوەی لانیکەم دوو حەوتوو بەردەوام بن:
یەکەم و گرنگترین میعیار بوونی خەمۆکی بەردەوام یان لەدەستدانی ئارەزوو و خۆشی لە زۆربەی چالاکییەکان لە زۆربەی ڕۆژەکاندایە. ئەمەش بەواتای ئەوەیە کە دایک هەست بە خەمۆکی قووڵ دەکات یان ئیتر خۆشی لە شتەکان وەرناگرێت کە پێشتر خۆشی وەریدەگرت.
هەروەها گۆڕانکاری لە کێشی جەستە، خەو، و چالاکی جەستەیی نیشانەکانی گرنگن. لاوازی و نەبوونی وزە، سەختی لە کۆنسانترەکردن و بڕیاردان، هەستی بێکەڵکی یان تاوانبارکردنی خۆ، و بیرکردنەوە لە مردن یان خۆکوشتن، هەمووی بەشێکن لە میعیارەکانی دیاگنۆسکردن.
ڕێگەکانی نرخاندن و پشکنین
پڕۆسەی نرخاندن و پشکنین بۆ خەمۆکی دوای منداڵبوون چەندین قۆناغی هەیە. یەکەم قۆناغ وەرگرتنی مێژووی تەندروستی تەواوە، کە تێیدا دۆکتۆر یان پسپۆڕی تەندروستی دەروونی پرسیار لەبارەی نیشانەکان، دەستپێکردنیان، توندیان، و کاریگەرییان لەسەر ژیانی ڕۆژانە دەکات.
مێژووی کەسایەتی بۆ نەخۆشی دەروونی، بەتایبەت خەمۆکی، زۆر گرنگە. هەروەها مێژووی خێزانی بۆ نەخۆشی دەروونی، ئەزموونەکانی دووگیان و منداڵبوون، و دۆخی ژیانی ئێستا، هەمووی بەشێکن لە نرخاندنە تەواوەکە.
لە هەندێک حاڵەتدا، تاقیکردنەوەی لابراتواری پێویست دەبێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەوەی کە نیشانەکان بەهۆی کێشەی جەستەیی تر وەک کەمی هۆرمۆنی تایرۆید نین. تاقیکردنەوەی خوێن دەتوانێت زانیاری گرنگ لەبارەی ئاستی هۆرمۆنەکان و تەندروستی گشتی پێبدات.
هەندێک ئامێر و فۆڕمی تایبەت بۆ نرخاندنی خەمۆکی دوای منداڵبوون بەکاردەهێنرێت، وەک Edinburgh Postnatal Depression Scale (EPDS) کە ئامێرێکی پشتڕاستکراوە بۆ ناسینەوەی ئەم دۆخە. ئەم ئامێرە دە پرسیاری هەیە کە دایک وەڵامی دەداتەوە سەبارەت بە هەستەکانی لە حەوتووی ڕابردوودا.
پێشبینیکردن و خێرایی چارەسەرکردن
پێشبینیکردنی خەمۆکی دوای منداڵبوون بەشێکی گرنگی چارەسەرکردنە. بە گشتی، چی زووتر دیاگنۆس بکرێت و چارەسەرکردن دەست پێبکات، پێشبینیکراوەکە باشترە. زۆربەی دایکان کە چارەسەرکردنی گونجاو وەردەگرن، باشبوونەوەی بەرچاویان دەردەکەوێت.
بەڵام گرنگە بزانین کە خەمۆکی دوای منداڵبوون ئەگەر چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت بۆ ماوەی زۆر درێژ بەردەوام بێت و کاریگەری نەرێنی لەسەر دایک، منداڵ، و تەواوی خێزان دابنێت. هەندێک لێکۆڵینەوە پیشان داوە کە خەمۆکی چارەسەرنەکراوی دوای منداڵبوون دەتوانێت کاریگەری لەسەر پەرەسەندنی منداڵ و پەیوەندی نێوان دایک و منداڵ دابنێت.
